از حجاب تا کشف حجاب در سینمای ایران

از یک تصویر آغاز می‌شود؛ عکسی که روزی در یک روزنامه یا خبر یک فیلم منتشر می‌شد و حالا در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌چرخد. عکسی که نشان می‌دهد یکی دیگر از بازیگران و اهالی سینمای ایران از آن دور شده است. ماجرای مهاجرت بازیگران و کارگردانان سینما و تلویزیون هر چند این روزها به بحث داغی تبدیل شده است اما قدمتی به اندازه تاریخ سینمای به ظاهر پاک جمهوری اسلامی دارد و اگر این روزها باز بر سر زبان‌ها افتاده بخش مهمش را مدیون شبکه‌های اجتماعی و گسترش ارتباطات است. هر چند نمی‌شود به فعالیت شبکه‌های اجتماعی خارج از ایران اشاره نکرد که روند مهاجرت اهالی هنر را آن چنان سرعت داده که به معضلی برای صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران تبدیل شده است. در چند ماه گذشته موجی از مهاجرت بازیگران سینما و تلویزیون باعث نگرانی مسئولانی شده است که هنوز باور نکرده‌اند آن چه دلیل این رفتن‌های بدون بازگشت است خودشان هستند که با تندروی‌ها و سخت‌گیرها به هنرمندان و این که  تصمیم می‌گیرند چه کسی روی پرده باشد و چه کسی نباشد این روند را به وجود آوردند. مسئولانی که به جای یافتن مشکل و حل آن به پاک کردن صورت مسئله می‌پردازند و با بخش‌نامه‌های عجیب و غریب و تعهدهای سفت و سختی که از هنرمندان می‌گیرند و بستن درهای آهنین تلویزیون دولتی ایران به سوی برخی چهره‌ها تا احضار هنرمندان  آن را به جنگی تبدیل کرده‌اند. در این میان زنان بازیگر در صف مقدم این جنگ قرار گرفتند. زنان که در نخستین سال استقرار نظام جمهوری اسلامی مجبور به رعایت حجاب و پوششی شدند که حکومت ایران برایشان در نظر گرفته است برای زندگی شخصی‌اشان هم باید پاسخگو باشند. در این میان بازیگران زن با چالش بزرگتری رو به رو هستند و برای نشان دادن یک تار موی خود تا گذاشتن عکسی از زندگی شخصی‌اشان تا عقایدشان باید در دادگاه‌های واقعی و مجازی تندروهای اصولگرای ایران جواب پس دهند. شاید همین فشارها باعث می‌شود که برخی از آن‌ها به یک باره در مقابل حجاب حکومتی ایران قیام کردند و در جای دیگری زندگی خود را آغاز کردند.

هر چند در این مدت تعداد بازیگران و کارگردانان مجریان مردی که در اعتراض این رفتار کمتر از زنان نیست اما در این نوشته تصمیم داریم تنها از زنان شناخته‌شده بازیگری بگوییم که نظام سختگیرانه فرهنگی ایران را تاب نیاوردند. هرچند که ذکر یک نکته مهم است که این روند مهاجرت را در دو شکل متفاوت باید دید. بازیگران شناخته شده‌ای که به خاطر فشار مجبور به ترک ایران شدند و دسته دوم گروهی هستند که شهرت خود را بیشتر بعد از مهاجرت و کشف حجاب بدست آوردند.

سوسن تسلیمی  در رویای بازگشت

آخرین تصویری که سینمای ایران از سوسن تسلیمی به یاد دارد نگاه محکم و نگران نایی جان در فیلم باشو غریبه‌کوچک بهرام بیضایی بود. نگاهی که حتی کارگردان دقیق و ریز بین این فیلم هم گمان نمی‌کرد تصمیم جدی برای مهاجرت پشت آن پنهان شده باشد. اما سوسن تسلیمی بعد از باشو غریبه کوچک درست در اوج دوران بازیگریش ایران عطای هنر را به لقای آن بخشید و سختی مهاجرت را به جا خرید و نخستین بازیگر زن ایرانی بود که فرصت بازیگری را بدون حجاب در کشور دیگری تجربه کرد.

تسلیمی در آستانه انقلاب ایران یکی از شاخص‌ترین بازیگران تئاتر و سینمای ایران بود که برایش آینده درخشانی تصور می‌شد. اما انقلاب ایران همه این معادله‌ها را بر هم زد. بسیاری از منتقدان سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی معتقدند که زیبایی غیر قابل توصیف و قدرت نقش‌هایی که سوسن روی صحنه به نمایش می‌گذاشت مدیران انقلابی را عصبانی کرد و کاری کردند که فیلم‌ها و تئاترهایی که او بازی می‌کرد با مشکلاتی رو به رو شود. تسلیمی یکی از نخستین بازیگرانی بود که بعد از انقلاب از فعالیت در تئاتر منع شد و از آن‌جایی که کارمند تئاتر شهر بود برای ادامه فعالیت مسئولیت کتابخانه آن را برعهده گرفت. اما چندی بعد با نامه مستقیم فخرالدین انوار که معاونت هنری بود اخراج شد و از ورودش به تئاتر شهر ممانعت به عمل آمد. سوسن تسلیمی بعد از آن در سریال سربداران و فیلم‌هایی چون مرگ یزدگرد، طلسم، مادیان، شاید وقتی دیگر، باشو غریبه کوچک بازی کرد اما هیچکدام از این فیلم‌ها را روی پرده نقره‌ای ندید و به اروپا رفت تا در آنجا هنرش را به نمایش بگذارد. راهی که برای تسلیمی سخت‌تر از همه کسانی بود که در خارج از ایران سعی کردند فعالیت کنند. او در دورانی از ایران خارج شده بود که هنوز سینمای ایران در جهان شناخته شده بود و او که بیشتر در تئاتر فعال بود باید خودش را به زبانی دیگر معرفی می‌کرد.تسلیمی بیشتر از ۱۰ سال تلاش کرد و بار دیگر از صفر شروع کرد تا در نهایت در سال ۱۹۹۱ توانست با اجرای مده‌آ تک نفره‌ای که خودش بازی می‌کرد در تئاتر شهر گوتنبرگ ثابت کند که هنوز بازیگر بزرگی است که  اگر در ایران قدرش را می‌دانستند بی‌تردید می‌توانست تا سال‌ها بر سردر سینما و صحنه تئاتر بدرخشد. سوسن تسلیمی حالا بیست و چند سالی است که در سوئد زندگی می‌کند و در حوزه سینما و تئاتر این کشور فعالیت می‌کند و یکی از کارگردانان و بازیگران موفق است؛ اما در جایی گفته اس که امیدوار است بار دیگر به زبان فارسی روی صحنه برود.

شبنم طلوعی مهاجرتی از سر اجبار

‍ماجرا برای شبنم طلوعی هم مانند سوسن تسلیمی مهاجرت اجباری به خاطر فشارهایی بود که توسط حراست وزارت ارشاد و وزارت اطلاعات به او وارد کردند. فشاری که از او می‌خواستند تا میان هنر و دینش یکی را انتخاب کند. اما شبنم طلوعی که بازیگری با استعداد بود که نسبت به دینش مومن بود و نمی‌خواست مانند بسیاری از بهایی‌ها تواب شود. او که به خاطر بهایی بودن نتوانسته بود وارد دانشگاه شود فیلم‌سازی و بازیگری را در مدرسه فیلمسازی باغ فردوس به پایان برده بود و حضورش در آثاری چون شب هزار و یکم بهرام بیضایی و رومئو ‌ژولیت،‌شاهزاده احتجاب،‌عروسی خون  علی رفیعی خوش درخشید و جایزه بهترین بازیگری تئاتر را برای چند سال پی‌در پی دریافت کرد. او در سینما و تلویزیون نیز بازی‌های خوبی از خود به یادگار گذاشت و با بردن تئاتر قهوه تلخ به صحنه نشان داد که استعداد کارگردانی‌اش به اندازه بازیگری‌اش خوب است.  اما فشار برای تغییر دین و نپذیرفتن آن توسط او باعث شد تا او از بازیگری هم محروم شود.  پس در اوج روزهای بازیگری‌اش به یک باره ایران را ترک کرد و به فرانسه رفت و در آن جا اقامت کرد و وارد دانشگاه شد و لیسانس مطالعات تیاتر از دانشگاه نانتر، پاریس را دریافت کرد. طلوعی نیز چند سال طول کشید تا بار دیگر به بازیگری برگرد. او که همچنان در تئاتر فعالیت می‌کرد با بازی در یکی از نقش‌های اصلی فیلم مردان بدون زنان به کارگردانی شیرین نشاط به سینما برگشت و بعد از آن نیز در فیلم گل سرخ به کارگردانی سپیده فارسی تجربه دیگرش بود. او این روزها فیلمی درباره بهاییان را به پایان برده است.

زهرا امیرابراهیمی و یک فیلم خصوصی

زهرا امیر ابراهیمی شاید یکی از معدود بازیگرانی بود که قصدی برای خروج از ایران به این سرعت را نداشت. بازیگر جوان نقش‌های فرعی که بازی‌هایش کمتر به چشم می‌آمد. اما درست در روزهایی که مجموعه نرگس با بازی او روی آنتن تلویزیون بود انتشار فیلمی خصوصی زندگی‌اش را با چالشی بدی رو به رو کرد. این فیلم  اروتیک که دست به دست رد و بدل می‌شد به گفته او فیلمی بوده است که نامزدش بعد از جدایی پخش کرده بود. این فیلم تبعات زیادی برای امیر ابراهیمی به وجود آورد و در نهایت نیز باعث مهاجرت او به اروپا شد. امیرابراهیمی در چند سال گذشته در فرانسه اقامت گزیده است و دور از هیاهوی جامعه عقیدتی سینمای ایران زندگی‌ می‌کند و در نمایش رویای طاهرگان خاموش بازی کرده است.

مینا لاکانی و کشف حجاب در یک برنامه تلویزیونی

تا زمانی که مینا لاکانی در برنامه شباهنگ صدای آمریکا حاضر نشده بود کسی نمی‌دانست بازیگر محجبه فیلم ترانه مادری از ایران رفته است. لاکانی هم از تئاتر وارد سینما شده بود و با بازی در نقش زن عکاس مسیحی در فیلم دیدار به کارگردانی محمد رضا هنرمند جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را از جشنواره فجر دریافت کرد و در سال‌های بعدی بیشتر در سریال‌های تلویزیونی بازی می‌کرد.  لاکانی که در این برنامه بدون حجاب شرکت کرده بود گفت که در حمایت از اعتراضات مردمی به انتخابات سال ۸۸ و به خاطر شرایط بد کار در سینمای ایران مهاجرت کرده و در این برنامه شرکت کرده است. او در این برنامه بخشی از سختی‌های کار بازیگری در ایران را گفت. البته این برنامه تنها حضور مینا لاکانی بدون حجاب بعد از مهاجرتش بود و در شش سال گذشته کسی او را ندیده است.

گل‌شیفته رفتن در اوج

گلشیفته فراهانی وقتی پای تلفن  به رایدلی اسکات برای بازی در فیلم مجموعه دروغ‌ها  جواب مثبت داد،  گمان نمی‌کرد که بازی در چند سکانس در کنار لئوناردو دی‌کاپریو چه تبعاتی می‌تواند برای زندگی حرفه‌ای‌اش داشته باشد.پیش از او بازیگرانی چون همایون ارشادی در هالیوود بازی کرده بودند و مشکلی برایشان پیش نیامده بود و او نیز گمان نمی‌کرد این موضوع مشکلی را برایش به همراه داشته باشد. با این همه گلشیفته حتی در قراردادش شرط کرده بود که در این فیلم با حجاب کامل اسلامی بازی خواهد کرد اما این هم نتوانست تندروهایی که آن روزها در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی زمام امور را به دست داشتند راضی کند. گلشیفته فراهانی چهارمین عضو خانواده‌اش بود که وارد عرصه بازیگری شد و از سایرین بیشتر درخشید. بازی او در نقش میم در درخت گلابی داریوش مهرجویی در نخستین حضورش در سینما به عنوان جوانترین برنده سیمرغ بلورین شناخته شد و راهش را برای درخشش‌های بعدی باز کرد. گلشیفته فراهانی پیش از مجموعه دروغ‌ها در بیست فیلم ایرانی بازی درخشانی از خود به جای گذاشته بود و در همزمان با این فیلم هم در نقش سپیده کلیدی‌ترین نقش درباره الی اصغر فرهادی یکی از گزینه‌های دریافت سیمرغ بلورین بود. اما انتشار خبر بازی او در این فیلم همه قاعده‌ها را برای او یکی از بهترین آثار فرهادی برهم زد. فیلم که درست در آستانه سال ۸۸ و در زمان حضور جواد شمقدری در معاونت سینمایی ساخته شد به خاطر حضور گلشیفته تا مرز توقیف پیش رفت و همین باعث دلگیری اعضای گروه فرهادی از او شد. اما این تازه ابتدای راه سخت گلشیفته بود. او چندین بار به حراست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت اطلاعات  احضار شد و رسما به او اعلام شد که نمی‌تواند دیگر در مقابل دوربین در ایران جلوی دوربین برود و پاسپورتش نیز توقیف شد و او را مجبور به خروج از ایران کرد و این تازه آغاز راه جنجالی گلشیفته فراهانی در سینمای خارج از ایران و هالیوود شد. او برخلاف بسیاری از تصوراتی که از بازیگران ایرانی مهاجرت کرده است در بازیگری راه خودش را خیلی زود پیدا کرد و بعد از بازی جای اژدها و خورش آلو با مرغ در فیلم سنگ صبور عتیق رحیمی در نقش اصلی بازی درخشانی از خود به نمایش گذاشت. او نخستین بازیگر زن ایرانی در داخل ایران بود که بعد از خروج از ایران و برداشتن حجاب اسلامی چهارچوبه‌های اعتقادی تعریف شده جمهوری اسلامی در روابط مرد و زن را پشت سر گذاشت و تصویر نیمه برهنه‌اش در مجله مادام فیگارو با حمله‌ تندروهای ایرانی و پرونده سازی برعلیه او اعضای خانواده‌اش همراه بود. جسارت و شجاعت او در قبول نقش‌هایی که کمتر بازیگر ایرانی فرصت بازی در آن‌ها را پیدا می‌کند و گذشتن از مرزهای رایج باعث شده است تا او آماج فحش‌ها و توهین‌های فراوانی قرار بگیرد.  شقایق فراهانی خواهر بزرگترش در تازه‌ترین گفتگویی که با رضا رشیدپور داشت درباره مشکلاتی که بعد نمایش برخی فیلم‌های او برایشان پیش آمده است گفته است.  با این همه باید گلشیفته فراهانی را یکی از موفق‌ترین بازیگران زن دانست که از مرزهای تنگ و محدودی را که در سی و پنج‌سال گذشته پا فراتر گذاشته و بی توجه به همه هجمه‌ها و پرونده‌هایی که برایش ساخته‌اند توانسته‌است راه خود را در سینمای جهان پیدا کند.

حنانه شهشهانی از کلاه پهلوی تا مدلینگ

حنانه شهشهانی بازیگر جوانی بود که درست در میانه پخش فیلم کلاه پهلوی که به موضوع کشف حجاب در زمان رضا شاه باز می‌گشت با انتشار عکس‌هایی نیمه برهنه خود در اینستاگرام نخستین بازیگری بود که به صورت علنی بر حجاب در سینما و تلویزیون ایران قیام کرد. تا پیش از شهشهانی بازیگران زیادی بدون حجاب جلوی دوربین آمده بودند اما هیچکدام نسبت به سختگیری‌هایی که در سینما و تلویزیون بابت حجاب و رفتار اجتماعی با آن‌ها می‌شد معترض نبودند. او که دختر یکی از گویندگان شناخته شده دوبله ایران بود بازیگری را از چهارسالگی شروع کرد و بعد از چند سالی که برای تحصیل به خارج از ایران رفت با بازی در فیلم‌هایی چون یک مشت پر عقاب به ایران بازگشت. او در فیلم به نام پدر همبازی گلشیفته فراهانی بود. چهره کمی شیطان و کودکانه‌ی او باعث شد تا ضیاالدین دری او را برای نقش یکی از دخترانی که نسبت به کشف حجاب اجباری رضا شاه معترض هستند انتخاب کنند. تضادی که این نقش با عکس‌هایی که او در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرد آن‌چنان زیاد بود که حتی مادرش تلاش کرد تا این موضوع را تکذیب کند. اما حنانه شهشهانی که تصمیم گرفته بود در حوزه مدلینگ زندگی‌اش را ادامه دهد با تاکید بر این که در ایران چه سختی‌هایی مقابل زنان بازیگر است تاکید کرد که این عکس‌ها تصویر واقعی خود اوست.

صدف طاهریان از گمنامی تا تیتر یک شدن

برخلاف گلشیفته فراهانی و مینا لاکانی صدف طاهریان راه معروف شدن را بعد از کشف حجاب آغاز کرد. او که در چند فیلم چون هیچ‌کجا هیچ‌کس و عصر یخبندان در آبان ۹۴ با انتشار عکس‌های بدون حجاب خود اعلام کرد که از ایران مهاجرت کرده است و قصد دارد درباره فساد در سینمای ایران افشاگری کند.  این اقدام او و واکنش رسانه‌های اصولگرای ایران باعث شد تا نام صدف طاهریان به عنوان بازیگر ایرانی که کشف حجاب کرده است تا تیتر یک یاهو و بسیاری از رسانه‌های جهان شد و بسیاری از رسانه‌ها با او گفتگو کردند و او را به چهره‌ای شناخته شده تبدیل کردند. صدف طاهریان نخستین بازیگری بود که به طور رسمی اعلام کرد که به جم تی‌وی پیوسته است. هرچند که هنوز بعد از سر و صدایی که بابت گفتگوهای تند او درباره سینمای ایران و برخی روابط به گفته او کثیفش بر پا شد کسی بازی از او در شبکه جم ندیده است.

چکامه چمن‌ماه بودن یا نبودن

چکامه چمن‌ماه با آن که خیلی در عرصه سینما حضور چشم‌گیری نداشت اما دوستان زیادی در میان اهالی سینما داشت. او که دختر هنگامه فرازمند منشی صحنه پیشکسوت سینما است  و از کودکی در کنار سینما و فیلم‌هایی که مادرش در حضور داشت بزرگ شده بود. چکامه  با فیلم بودن و نبودن کیانوش عیاری در سینما شناخته شد و بعد از آن نقش‌هایی را در فیلم‌هایی چون بانوی کوچک و صبحانه‌ای برای دو نفر در کنار خسرو شکیبایی پذیرفت. اما آن چه خروج پر سر و صدای چکامه را از ایران تحت تاثیر قرار می‌داد بازی او در فیلم پر حاشیه و وزارت اطلاعات ساخته شده پایان‌نامه به کارگردانی حامد کلاهداری بود که ماجرای قتل ندا آقا سلطان را به دست نیروهای اطلاعاتی سی آی ای منتسب می‌کرد بود. چمن‌ماه همزمان با صدف طاهریان و در حالی مجموعه تلویزیونی آسمان من که به ماجرای نیروهای امنیت پرواز می‌پرداخت از تلویزیون پخش می‌شد با انتشار عکس‌هایش در شبکه‌های اجتماعی اعلام کرد که از ایران مهاجرت کرده است. این عکس‌ها البته بعد از ساعاتی از اینستاگرامش پاک شد اما چند روز بعد با نمایش تیزر سریال تلویزیونی که در شبکه جم با بازی او و مانی کسراییان در دبی و ترکیه ساخته شده بود بار دیگر عکس‌ها را منتشر کرد و اعلام کرد که قصد دارد از این به بعد با شبکه جم همکاری کند. اعلامی که باعث تا تصویرش در مجموعه آسمان من حذف شود و تلویزیون ایران رسما اعلام کند که او ممنوع‌الکار در ایران است.

رابعه اسکویی از ممنوعیت کار تا مهاجرت

رابعه اسکویی هم سرنوشتی مانند گروه اول زنان مهاجر سینما و تئاتر ایران داشت. او اول از سوی نهادهای امنیتی ایران ممنوعیت کاری پیدا کرد و بعد از آن مهاجرت کرد. بازیگر نقش‌های فرعی و کمدی سینما به بهانه انتشار عکس‌های شخصی‌اش در شبکه‌های اجتماعی از سینما و تلویزیون اخراج شد و در مقابل پیشنهاد خوبی که از سوی شبکه جم به او شد تصمیم به مهاجرت گرفت. او هفته گذشته تصویری بی‌حجاب از خود در شبکه‌ اجتماعی گذاشته است و اعلام کرده که در یکی از مجموعه‌های جم در حال بازی است. مهاجرت رابعه اسکویی البته تبعات زیادی خواهد داشت. او که در فیلم نیمه شب اتفاق افتاد به کارگردانی تینا پاکروان بازی کرده است. فیلمی که یکی از فیلم‌های انتخاب شده برای رقابت در سودای سیمرغ است و این اقدام او تبعاتی برای این فیلم که یکی از شانس‌های جشنواره امسال است خواهد داشت.

بهارک صالح‌نیا در جستجوی سرنوشت

تا زمانی که برخی سایت‌ها خبر کشف حجاب بهارک صالح‌نیا را منتشر کند خیلی‌ها اصلا نمی‌دانستند بازیگری به این نام در سینمای ایران هست. بازیگری که شاخص‌ترین نقشش بازی در نقش دایه دوم پیامبر اسلام در فیلم محمد رسول‌الله به کارگردانی مجید مجیدی است. او که البته در فیلم گران قیمت یتیم‌خانه ایران نیز بازی کرده است. به نظر می‌رسد حضور صالح‌نیا در جم به دلیل آشنایی و همکاریش با سعید ابراهیمی‌فر باشد. کارگردانی که چندی پیش به شبکه جم پیوسته است.  صالح‌نیا در پستی که اعلام خروجش در ایران را نوشته یادآور شده است:« الان سى ساله ام و بنظرم از اینجا به بعد زندگى کمى عجله مى کنه پس براى رسیدن به رویاهام که حق مسلمم هستن کمى باید عجله کنم …. نخواستم در حسرت فرصتهایى بمونم که بهم داده نشدن یا شاید هیچ وقت داده نشن … پس راه دیگه اى رو انتخاب کردم که حداقل از امروزش مطمئم و آدمهایى هستن که به وجودم و هنرى که سعى کردم یاد بگیرم احترام مى گذارن …

صالح نیا درباره کشف حجابش هم گفته است: این یک کشف حجاب نیست … این یک کشف دیر هنگام استعدادیست که تا امروز آنطور که باید دیده نشده …. ممنونم از کسانى که باورم دارن و شمایى که درک مى کنید. من هنوز چهار چوب همیشگى خودم را دارم …

حالا با اعلام پیوستن این بازیگر زن به شبکه جم باید دید چه بر سر فیلم چند میلیاردی یتیم‌خانه ایران خواهد آمد؟

هر چند تا زمان نوشتن این مطلب  بعد از بهارک صالح‌نیا بازیگر سینما و تلویزیون ایران هنوز چهره‌ای شناخته شده به این فهرست اضافه نشده اما یک نکته را می‌دانیم که او آخرین نفر نخواهد بود و این فهرست ادامه دارد.